„Uczyć głupiego – to kleić skorupy, to budzić śpiącego z głębokiego snu” (Syr 22,9).
Jeśli ktoś uważa, że Biblia jest księgą oderwaną od życia, opowiadającą jedynie zamierzchłe, starożytne historie, których prawdziwości nie jesteśmy w stanie sprawdzić, powinien zacząć swoją lekturę Pisma Świętego od starotestamentalnych ksiąg mądrościowych. Może przeżyć nie lada zaskoczenie, kiedy okaże się, że powstałe przed wiekami wersety odnoszą się i do jego życia. Owszem, zmieniło się otoczenie, kultura, zwyczaje, ale pewne rzeczy pozostały niezmienne. Prawdziwa mądrość sięga głęboko poza to, co przemijające, co ulega naturalnym zmianom, co ewaluuje. Prawdziwa mądrość dotyka istoty rzeczy. Jesteśmy zaproszeni do odkrywania prawdziwych pereł ukrytych w często archaicznie brzmiących wersach. Nie na darmo znalazły się one w Piśmie Świętym – dla nas, współczesnych, mogą stać się nauczycielami i wychowawcami.
Zwoje inne od pozostałych
Nietrudno odróżnić większość ksiąg mądrościowych od pozostałych tekstów Starego Testamentu. Są po prostu inne. To nie epickie opowieści o królach rządzących w Izraelu, to nie przepowiednie prorockie, to nie nakazy prawa. Zbiory sentencji i pouczeń, poetyckie hymny poświęcone tematyce mądrego życia – to od razu rzuci nam się w oczy. Tradycja żydowska zalicza je do tak zwanych Pism stanowiących grupę tekstów uważanych za święte, obok Tory i pism prorockich. Do kanonu ksiąg zwanych mądrościowymi Kościół katolicki zalicza: Księgę Przysłów, Księgę Koheleta (Eklezjastesa), Księgę Mądrości Salomona, Księgę Syracha (Eklezjastyk), a także Księgę Psalmów, Księgę Hioba i Pieśń nad Pieśniami.
Wśród tekstów, których motywem przewodnim jest mądrość, jej nauka i zdobywanie, może nam gdzieś umknąć opowieść o Hiobie. Często błędnie interpretowana jako zapis historii życia konkretnego człowieka, a nie jako przypowieść mająca ukryte przesłanie. Również zdziwić nas może, że do grupy ksiąg mądrościowych zaliczamy Pieśń nad Pieśniami. Ów miłosny poemat wydaje się nie pasować do poważnych tematów poruszanych w pozostałych księgach z tej grupy. A jednak! I tu zawarta jest mądrość, którą powinniśmy odkrywać. Psalmy z kolei kojarzyć się mogą jedynie z modlitwą. Tymczasem Biblia uczy nas tego, iż w prawdziwej modlitwie jest i mądrość. Księga Psalmów zresztą jest sama w sobie bardzo zróżnicowana i złożona. Nie wszystkie z zawartych w niej utworów poetyckich będą miały charakter mądrościowy.
Nurt sapiencjalny, którego owoce znajdujemy w Starym Testamencie, związany jest tradycyjnie z postacią króla Salomona, ale jego wpływy sięgają aż czasów hellenistycznych. Mają one wielkie znaczenie dla rozwijającej się myśli teologicznej w Narodzie Wybranym. Wzmacniają panujące w nim zasady moralne. Snują refleksję nad początkami świata i człowieka, odnosząc je do wszechmocnego Stwórcy. Można nawet powiedzieć, że w pewien sposób przygotowują odbiorców mądrościowych poematów na spotkanie z nowotestamentalną ideą preegzystującego Logosu. Poetycki charakter wielu z nich pozwala oderwać się od konkretów i wejść w świat symboli i pojęć abstrakcyjnych, które pozwalają rozwijać teologię.
Autorzy stojący za powstaniem ksiąg sapiencjalnych byli mędrcami poddającymi pod rozważania tematy bliskie każdemu człowiekowi, niezależnie od przynależności religijnej czy etnicznej. Przedmiotem refleksji mogły być tak zwyczajne zjawiska jak: deszcz, wschód słońca, bieg rzeki. Podejmowano także tematy o wiele bardziej złożone jak: cel ludzkiego życia, sens cierpienia czy pleniąca się nieprawość. Dociekanie mądrości w zasadach panujących w świecie otaczającym ludzi stało się głównym przedmiotem rozważań mędrców. Tematyka ksiąg mądrościowych nierzadko dotyka tematów związanych z eschatologią. To tu spotykamy najbardziej nowatorską myśl teologiczną. Owym starożytnym myślicielom towarzyszy głębokie przekonanie o odwiecznym porządku rządzącym światem. Jego odkrywanie stanowiło nie tylko wyzwanie, lecz także pewien obowiązek dla rozumnego człowieka. Zainteresowanie tematyką mądrościową było wspólne starożytnym Bliskiego Wschodu jednak owoce przemyśleń biblijnych autorów zawsze prowadziły do jedynego Boga Stwórcy. To w Nim autorzy ksiąg natchnionych widzą przyczynę wszystkiego.
Księgi mądrościowe Pisma Świętego nie są jednolite. Ich różnice widać nie tylko w formie literackiej, jaką przyjęły, ale też w myśli teologicznej. Mędrcy nie są ze sobą zgodni we wszystkich aspektach podejmowanych rozważań. Ich podejście do cierpienia, śmierci, ale i do przyjemności czy cielesnych rozkoszy może być diametralnie różne. To świadectwo zróżnicowanego środowiska powstania owych tekstów, a tym samym powszechności prądów mądrościowych i ich oddziaływania.
Warto sięgnąć do języka hebrajskiego, by dowiedzieć się, czy dla autorów biblijnych mądrość jest tym samym co dla nas. Hebrajski termin chokma, tłumaczony jako „mądrość”, ma bardzo szerokie znaczenie. Odnosi się on do umiejętności roztropnego życia, sprytu, praktycznych umiejętności, mądrości zdobywanej poprzez naukę, ale i tej niejako wlanej przez Boga. Księgi mądrościowe będą więc swego rodzaju podręcznikiem, zbiorem wskazówek, które stawiają sobie za cel wzrastanie w mądrości i jej zdobywanie przez odbiorców przesłania.
Charakterystyczny dla hebrajskiej tradycji mądrościowej jest tzw. maszal. Ów hebrajski termin mówi nam o podobieństwie. To właśnie w ten sposób żydowscy mędrcy pragnęli przekazywać mądrość. Odwoływali się oni do podobieństw, jakie zachodzą pomiędzy zjawiskami. Porównywali znane wszystkim z życia codziennego sytuacje z rzeczywistością bardziej abstrakcyjną, trudną do uchwycenia. Maszal cechuje obrazowość, a zarazem zwięzłość. Warto przywołać tu kilka przykładów owego sposobu przekazania myśli: „Jak ptak co z gniazda ucieka, tak człowiek zbiegły z ojczyzny” (Prz 27,8); „Kto prawych sprowadza na złą drogę, sam w swój dół wpadnie” (Prz 28,10); „Lepsze jest dobre imię niż wonne olejki, a dzień śmierci [lepszy] niż dzień urodzenia” (Koh 7,1). Przywołane sentencje to jedynie nieliczne przykłady zaczerpnięte z tekstu biblijnego, pomagają jednak zrozumieć, czym jest maszal. Owe porównania układały się często w całe zbiory poświęcone poszczególnym tematom. Ten właśnie sposób wybierali nauczyciele mądrości, by jak najtrafniej dotrzeć do swoich uczniów.
Nauka mądrości
Przekazanie mądrości w postaci zapisanych tekstów jest świadectwem tego, iż wskazówki dawane przez poszczególne kręgi mędrców uważane były za szczególnie ważne i godne przekazania następnym pokoleniom. Mogą one pomóc w zdobywaniu mądrości, wskazać kierunek poszukiwań i zachęcić do zgłębiania tajników świata otaczającego ludzi.
Warto zwrócić uwagę na to, iż mądrość w ujęciu biblijnym ma charakter bardzo praktyczny. Nacisk kładziony jest na związanie wiedzy z praktyką. Autorzy natchnieni łączą mądrość z poddaniem się nakazom prawa: „Dziecko od młodości troszcz się o karność, a do siwizny znajdziesz mądrość […] i do Jego [Boga] przykazań zawsze pilnie się przykładaj […], a upragniona mądrość będzie ci dana” (Syr 6,18.37). Nie wystarczy wiedzieć, co jest dobre, trzeba to jeszcze wybrać i iść za tym. Mądry jest ten, kto mądrze postępuje, a nie ten, kto ma tylko ogromną wiedzę.
Głównym sposobem nabywania mądrości, który pośrednio ukazują księgi mądrościowe, jest obserwacja zjawisk zachodzących w świecie, ich dogłębna analiza i poddawanie ich rozważaniom. Nie bez znaczenia jest odwoływanie się do mądrości minionych pokoleń oraz do ich obserwacji. Budowanie na nich zapewnia rozwój i możliwość głębszego poznania reguł rządzących światem. Doświadczenie zdobywane w ciągu życia również staje się bardzo pomocne. Im ktoś starszy, tym większą mądrość zdobył. Życie i jego trudy w kręgach mądrościowych jawią się jako najlepsi nauczyciele. Nauka rozplanowana jest na całe życie człowieka. O efektach owej nauki trudno wyrokować, nie mając odpowiedniej perspektywy. Przykładem mogą być dzieje Hioba. Dopiero cała historia tego bohatera biblijnego ma właściwy sens i zawiera w sobie pochwałę Boga, władcy świata.
Zdobycie pewnej życiowej mądrości nie zwalnia jednak człowieka z zaprzestania poszukiwań i chęci zgłębiania praw rządzących światem. Pokłady mądrości są niewyczerpane, a chęć jej poznawania wzrasta w miarę obcowania z nią.
W procesie zdobywania mądrości ważne jest też przebywanie w towarzystwie innych ludzi ją ceniących. „Kto z mądrym przestaje, nabywa mądrości” – powie autor Księgi Przysłów (Prz 13,20). To inny człowiek może stać się nauczycielem, tym, który przekaże zdobyte przez siebie doświadczenie, podzieli się swoimi cennymi obserwacjami. Możliwość obcowania z mędrcem należy do przywilejów i jest prawdziwą łaską. Nie chodzi jednak o szkoły mędrców we współczesnym tego słowa znaczeniu. Należy tu widzieć raczej wejście z nauczycielem w pewną wspólnotę życia na pewien czas. Uczeń pragnący posiąść mądrość nie tylko słuchał swojego autorytetu, lecz także obserwował jego zachowanie w sytuacjach życiowych. Miał okazję widzieć praktyczne zastosowanie nauczań, których słuchał.
Należy jednak wspomnieć, że już samą chęć poszukiwania mądrości uznaje się za jej początek. Głupi nie dostrzega jej wartości, lekceważy i nie podejmuje wysiłku jej zdobywania. Nauka mądrości to zatem domena mądrych. To oni się uczą, to oni o mądrość zabiegają: „ci łatwo ją dostrzegą, którzy ją miłują, ci ją znajdą, którzy jej szukają” (Mdr 6,12). Mogą ją odnaleźć w uniwersalnym ładzie rządzącym światem w pozornie zwyczajnych zjawiskach. Hiob powie: „Zapytaj zwierząt, a wskażą ci, i ptaki podniebne pouczą […], że ręka Pana to uczyniła. W Jego ręku tchnienie wszystkiego, co żyje […]. U Niego jest mądrość i potęga” (Hi 12,7.9–10.13).
W procesie zdobywania mądrości, który przedstawia nam Biblia, nie może zabraknąć modlitwy o nią. Piękny jej przykład podaje Księga Mądrości. Autor woła w niej do Pana: „dajże mi Mądrość, co dzieli tron z Tobą” (Mdr 9,4). Wskazanie modlitwy jako sposobu stawania się mądrym wskazuje też na Boga jako Tego, który jest jej dawcą. Błaganie o mądrość to zaś element wychowawczy. Modlący się uświadamia sobie, że nie swoją siłą zdobywa skarb, o który zabiega: „Choćby zresztą był ktoś doskonały między ludźmi, jeśli mu braknie Mądrości od Ciebie – za nic będzie poczytany” (Mdr 9,6).
Bóg źródłem mądrości
Sapiencjalna literatura biblijna bardzo mocno wiąże mądrość z Bogiem. To On jest tym, który stoi za odwiecznym ładem świata. Odkrywanie więc mądrości, jaka przejawia się w stworzeniu, jest przybliżaniem się do Stwórcy. Poprzez zaangażowanie w ten proces człowiek staje się mądry. Jest kształtowany przez pragnienie posiadania owego wielkiego i cennego daru. Autorom ksiąg przyświeca idea: poznaj dzieła, a poznasz tego, kto za nimi stoi. Jednak musimy pamiętać, iż księgi mądrościowe bardzo mocno podkreślają transcendencję Boga. Jego odwieczny zamysł pozostaje nieodgadniony w całości. Można się do niego przybliżyć, można go zakosztować, ale jego pełne odkrycie przewyższa zdolności poznawcze człowieka.
Ciekawym motywem pojawiającym się w księgach mądrościowych jest personifikacja mądrości. Autorzy mówią o niej jako o „sprawczyni wszystkiego” (Mdr 7,21) lub przedstawiają ją na wzór proroka jako tę, która „woła na ulicach, na placach głos swój podnosi; nawołuje na drogach zgiełkliwych, w bramach miejskich przemawia” (Prz 1,20–21). Księga Przysłów odda głos mądrości, która tak będzie mówić sama o sobie: „Pan mnie zrodził jako początek swej mocy, przed dziełami swymi od pradawna […]. Gdy niebo umacniał, z Nim byłam […]. I byłam przy Nim mistrzynią, rozkoszą Jego dzień po dniu” (Prz 8,22.27.30). Mądrość jawi się więc jako istota żywa, przebywająca zarówno w bliskości Boga, jak i wśród „synów ludzkich” (por. Prz 8,30; 9,1–6).
Judaistyczna interpretacja nie widzi w zabiegu personifikacji niczego niezwykłego. Ma on na celu podniesienie walorów estetycznych przekazu myśli teologicznej, ożywienie jej, zainteresowanie słuchaczy. Zamiarem autora nie jest mnożenie bytów niebieskich, ale ukazanie relacji, jaka zachodzi między mądrością a Bogiem oraz mądrością Bożą a stworzeniem.
W tradycji chrześcijańskiej pojawiały się natomiast próby interpretacji trynitarnej. W mądrości Bożej widziano zarówno Logos współuczestniczący w stworzeniu (por. Prz 8,22nn), jak i Ducha Świętego (por. Mdr 9,17). Czytając pochwałę mądrości (por. Mdr 7,22–30), możemy odnieść wrażenie, że znajdujemy tu doskonały opis Trzeciej Osoby Trójcy Świętej. Sposób, w jaki autor natchniony zdecydował się opisać mądrość, przywodzi na myśl przymioty, które może posiadać sam Bóg. „Jest bowiem w niej duch rozumny, święty, jedyny, wieloraki, subtelny, rączy, przenikliwy, nieskalany, jasny, nie zadający bólu, miłujący dobro, bystry…” (Mdr 7,22). Warto przeczytać cały ten opis i zobaczyć, jak bardzo mocno autorzy natchnieni łączą mądrość z Najwyższym.
Biblia będzie stała na straży przekonania, iż nie można osiągnąć mądrości poza odwołaniem się do Boga. Negacja jedynego Boga stwórcy wszechświata jest rozumiana jako głupota. Autor natchniony powie: „Głupi z natury są wszyscy ludzie, którzy nie poznali Boga” (Mdr 13,1). Ci właśnie spisani są niejako na straty. Próżno uczyć ich mądrości i tak z nauki nic nie wyniosą. W sposób obrazowy mówi o tym Syrach: „Uczyć głupiego – to kleić skorupy, to budzić śpiącego z głębokiego snu […], który jeszcze w końcu zapyta: «A o co chodzi?»” (Syr 22,9–10). Dla żyda mądrość będzie bardzo mocno powiązana z wypełnianiem przykazań prawa nadanego mu przez Boga. Na tej drodze człowiek będzie stawał się mądry i spotykał się z Najwyższym.
W świetle ksiąg mądrościowych relacja z Bogiem oraz trudy życia jawią się jako biblijni wychowawcy człowieka. Nauka mądrości jest zadaniem na całe życie. „Początkiem mądrości jest bojaźń Pana” (Syr 1,14) – autor natchniony da nam w ten sposób do zrozumienia, iż konieczne dla zdobycia mądrości staje się uznanie nad sobą boskiego autorytetu. To właśnie ten krok jest świadectwem podstaw rozumności, które warunkują dalszą naukę.
